Dlaczego w niektórych wyrazach po przedrostku występuje łącznik, np.: super-Polak, pseudo-Amerykanin, a w niektórych – nie ma łącznika, np.: superarbiter, pseudoartysta, arcyksiążęcy? Dlaczego niektóre słowniki zalecają zapis: eks-minister, a inne – eksminister? Jakie są zasady pisania przedrostków z wyrazami w języku polskim?

Przedrostki^*)

Pisownia przedrostków, np.: anty-, eks-, około-, post- budzi wątpliwości, ponieważ z niektórymi wyrazami pisze się je bez łącznika, a z innymi – z łącznikiem. Najwięcej kłopotu sprawiają przedrostki pochodzenia obcego, np. przedrostek eks- (znaczący ‘były, dawny’), jeszcze do 1997 r. był pisany oddzielnie (z łącznikiem), zaś od 1997 r. występuje już bez łącznika, np.: ekswojskowy, eksdyrektor, eksmąż.

A zatem w słownikach wydanych przed 1997 r. występowały formy z łącznikiem, np. w „Słowniku języka polskiego” PWN z 1978 r. czytamy: „eks-wojskowy, eks-dyrektor, eks-mąż”, a w najnowszych słownikach – podawane są formy bez łącznika: np.: eksdyrektor. Do niedawna zdarzało się, że słowniki dopuszczały dwie formy: z łącznikiem (eks-prezes) i bez łącznika (eksprezes). Obecnie obowiązują dwie zasady łączenia przedrostków z wyrazami, które omawiam poniżej.

Przedrostki pisane bez łącznika

W języku polskim wszystkie przedrostki (rodzime i obce) z wyrazami pospolitymi^*) pisze się łącznie, np.:

a- aspołeczny, anormalny, apolityczny;

anty- antyfeminista, antynikotynowy;

arcy- arcybiskupstwo, arcybanalny;

bez- bezpłatnie, bezsenność, bezpretensjonalny;

eks- eksprzewodniczący, eksmąż;

ekstra- ekstraklasa, ekstranowoczesny;

hiper- hiperinflacja, hiperpoprawność;

kontr- kontrtytuł, kontrreformacyjny, kontrargument;

między- międzyzwiązkowy, międzyludzki;

mini– miniparasol, minirecenzja;

około- okołobudżetowy, okołoziemski;

poza- pozagrobowy, pozamałżeński;

przeciw- przeciwdziałać, przeciwzawałowy;

przed- przedhistoryczny, przedmałżeński;

pseudo- pseudoartysta, pseudofilozoficzny;

super- superarbiter, superforteca;

śród- śródlądowy, śródtytuł;

ultra- ultrafiolet, ultrakrótki;

wice- wiceprzewodnicząca, wicekonsul;

wokoło- wokołoziemski, wokołoksiężycowy.

Uwaga:

Należy odróżniać przedrostki od części mowy, np.:

1. przedrostek „około-” (‘wokół czegoś, w pobliżu czegoś, dotyczący czegoś’), który jest pisany z drugim członem wyrazu zawsze łącznie, np. „Interesowały ich temperatury okołorównikowe.”, od partykuły około (‘mniej więcej, w przybliżeniu’) – pisanej z następującym po niej przymiotnikiem lub przysłówkiem rozdzielnie, np.: „Przewidywano około godzinny postój.”, „Będzie około dwuipółgodzinny wykład.”, „Ceny paliwa wzrosły około trzykrotnie.”.

2. przedrostek „poza-”,występujący m.in. w zdaniach: „To była praca pozabiurowa.”, „Korzystał ze źródeł pozabiblijnych”, od przyimka: „poza” („Jan poza mną nie miał żadnych krewnych.”, „Jan lubił przebywać poza domem.”).

Łącznik po przedrostku

Jeżeli przedrostki typu: pseudo-, eks-, ultra-, arcy-, super-, post- łączą się z nazwami własnymi: nazwiskami, nazwami członków narodów, nazwami państw itp., czyli z wyrazami pisanymi wielką literą, wówczas po tych przedrostkach stosuje się łącznik, np.: post-Jugosławia, pseudo-Niemiec, arcy-Amerykanin, super-Europejczyk, eks-Azjata.

Barbara Ellwart