Bałwan, rączka czy kilogram
Gdyby zapytać niespodziewanie, co znaczą lub znaczyły dawniej słowa bałwan, rączka, sztuka, kamień czy beczka, to zapewne nikomu nie przyszłoby do głowy, że wyrazy te
w przeszłości służyły także do nazywania jednostek miar.
Systemy miar stosowane na ziemiach polskich
W Polsce stosowano wiele systemów miar. Było to związane z wpływami ośrodków władzy i handlu. Zdarzało się, że na tym samym obszarze i w tym samym czasie były stosowane różne systemy miar. Efektem starania o powszechne ujednolicenie miar było wprowadzenie jednostek metrycznych, takich jak: metr, kilogram, sekunda,….
Nazwy miar w dawnej Polsce
Najstarsze miary polskie nosiły nazwy rodzime i często opierały się na przeciętnych wymiarach ludzkich, np.:
- łokieć – to tradycyjna miara nawiązująca do średniej długości ręki od stawu łokciowego do końca palca środkowego, jednostka długości wynosząca ok. 60 cm,
- stopa – dawna jednostka miary nawiązująca do przeciętnej długości stopy ludzkiej, czyli ok. 30 cm (obecnie przez stopę najczęściej rozumie się stopę angielską wynoszącą 30,480 cm),
- piędź – dawna miara długości, określana jako odległość między końcami kciuka i palca środkowego, czyli ok. 20 cm,
- siąg (inaczej sążeń) – to jednostka długości, która miała długość rozpostartych ramion dorosłego mężczyzny, czyli około 2 m,
- skok – miara o długości skoku dorosłego człowieka – ok. 1,5 m (w skoku z miejsca),
- palec – to przeciętna długość palca, równa 24,82 mm.
Wśród staropolskich jednostek rachuby były m.in.:
- tuzin (słowo pochodzące od łacińskiego duodecym) – jeszcze dziś czasami używana nazwa ‘12 sztuk’,
- kopa – pięć tuzinów, czyli 60 sztuk (np. jaj), a
- gros – to 12 tuzinów, a zatem 144 sztuki.
Co ciekawe, użycie 12 – jako podstawy systemu liczbowego – prawdopodobnie pochodzi z Mezopotamii (z aramejskiego systemu liczbowego).
Dawne polskie jednostki można uporządkować na:
- jednostki rachuby, takie jak: tuzin, mendel, sztyga, izba, kopa,…;
- handlowe miary długości: sążeń, łokieć, stopa,…;
- rolne miary długości: zagon (staje), sznur, krok geometryczny, ławka,…;
- górnicze miary długości, np.: łatr (od. niem. Lachter lub Klachter) równy – 2,016 m;
- drogowe miary długości, np.: mila – wynosząca od 7,5 do 8,5 km;
- rolne miary powierzchni: łan królewski, włóka, morga,…;
- miary pojemności ciał sypkich: korzec, miarka, garniec, kwarta,…;
- miary pojemności płynów: beczka, antał, konew, garniec (4 kwarty = 16 kwaterek = 3,7689 litra), kwarta, kwaterka (0,2356 litra)
- miary masy: centnar, kamień (12,967 kg), funt warszawski, grzywna (0,2026 kg),…;
- inne miary, np.:
– papieru: bela (ok. 5000 arkuszy)
– tkaniny: sztuka (określona ilość tkaniny sprzedawana jako całość)
– miara soli – bałwan (w Polsce w XVII w.),
– miara miodu – rączka (ponad 10 garncy, czyli ok. 38 litrów).
Nazw jednostek miar nasi przodkowie stosowali tak wiele, że w jednym artykule nie sposób ich nawet wymienić, ale na zakończenie jeszcze garść informacji o beczce. Ilość płynów, zwłaszcza piwa, wina lub miodu, mierzono często przy pomocy beczki, która w systemie miar wprowadzonym w 1764 r. wynosiła 271,36 litra, a wcześniej – bywało różnie – w zależności od regionu, w którym stosowano tę miarę, i rodzaju płynu – np. beczka miodu stanowiła ok. 48 litrów, zaś beczka piwa lub beczka wina to były jednostki pojemności wynoszące od 130 do 160 litrów.
Barbara Ellwart